Poëzie lezen met broeder Frans

Gedichten vragen om aandacht

Broeder Frans is een benedictijner monnik die in de abdij van Egmond woont. Hij heeft veel contact gehad met de dichteres Ida Gerhardt en kent haar gedichten door en door. Jaren geleden heb ik een aantal cursussen bij hem gevolgd over Ida Gerhardt en haar werk en daar heb ik intens van genoten. Door zijn beschouwende kijk, rijke kennis en gevoel voor taal, gingen de gedichten van Ida alsmaar verder open.

Ik denk echt dat het zo werkt: gedichten zijn als een onbekend landschap, waar we pas echt van kunnen genieten en ons door laten raken, wanneer we er met een gids doorheen kunnen reizen. Woord voor woord, klank na klank ontvouwt het pad zich en treden we binnen in de wereld van de dichter.

Hier vind je een prachtig gedicht van Ida in een hele bijzondere dichtvorm, een huitain: acht regels van elk acht lettergrepen, met een strak rijmschema.

ΙΧΘΥΣ / Ichthys

De vis getrokken door mijn hand

en even vrij nog van de golven,

zal straks gewist zijn van het strand

en door de grote vloed bedolven.

Maar in het water dat hem nam

zwemt levende het monogram.

Geheime trek van tij en maan:

Hij zal op alle kusten staan.

– Ida Gerhardt

‘De Vis die Christus is ‘ door broeder Frans

Een klein paasgedichtje. Klein van omvang, maar groots en wereldwijd in zijn culturele en religieuze reikwijdte. Letterlijk klein van omvang: acht korte regels, in een klassieke vorm. Voor poëtische techneuten: een huitain, naar het Franse telwoord huit = acht. Een klassieke vorm, al door de Franse middeleeuwer Franҫois Villon gebruikt: acht regels van elk acht lettergrepen, met een strak rijmschema (hier ababccdd, met overwegende a-klank). Een technisch hoogstandje.

Het gedicht gaat over een vis. Dat woord ‘vis’ vormt ook de titel. In het Grieks, het gedicht is in veel opzichten klassiek te noemen. De titel Ichthys is hier een acroniem, een letterwoord: elke letter staat voor een woord: Ièsous Christos Theou Yìos Sootèr oftewel Jezus Christus Gods Zoon Verlosser. Een codewoord (Gerhardt noemt het een monogram) met als inhoud een uiterst beknopte geloofsbelijdenis, die tijdens de romeinse vervolging door christenen wel als geheim wachtwoord werd gebruikt.

Het gaat dus over een vis. De dichter zegt: ik heb hem eigenhandig getrokken op het strand. Getrokken uit het water, mag je denken. Maar vooral: getrokken met een tekenende hand in het drooggevallen zand. Een tekening dus, een simpele voorstelling die het niet lang zal houden (zegt regel 2): bij opkomend tij wordt hij weggespoeld. Dit gebeuren formuleert regel 5. Het beestje ‘zwemt weg’ of: wordt weggenomen. Dat gebeurde door toedoen ‘van tij en maan’, door de maan bepaalde hartslag van het zeewater.

De dichter spreekt over de dirigerende kracht in de natuur als ‘geheime trek van tij en maan’. Het proces ontsnapt grotendeels aan onze waarneming en valt niet helemaal te beredeneren. Deze bewoording ondersteunt daardoor de metafoor voor sterven. Sterven is een mysterieus gebeuren, leven zelf gaat onze ratio al te boven. Waar is de levende naartoe? Deze van het strand verdwenen Vis doet onontkoombaar aan Christus denken. De lezer blijft met zijn eigen verbeelding achter. ‘Hij zal op alle kusten staan’, zegt hij mediterend. Wie is die ‘Hij’? Grammaticaal verwijst dit voornaamwoord naar het met de hand getrokken vis-teken. Maar de lezer zal onvermijdelijk (ook) denken aan de Persoon die met dit teken wordt aangeduid. De gestalte van de Verrezene verscheen blijkens het paasverhaal in het Johannes-evangelie immers onverwachts aan het strand! Zo zal Hij blijven verschijnen aan ieder die Hem weet te herkennen.

Dat met het lezen van dit simpele gedicht (8 x 8 lettergrepen) een heel religieus levensavontuur getypeerd wordt, zal degenen die Gerhardts hele bundel Het levend monogram in hun achterhoofd hebben, niet ontgaan. Die bundel brengt namelijk een stuk verwerking van Gerhardts levenstrauma poëtisch in beeld. Confrontatie met Christus betekende voor haar de ervaring dat haar lot niet samenvalt met haar leven. Het hielp haar om haar lot te overstijgen. Christus werd haar Verlosser.

Frans Berkelmans osb

Bron: Nieuwsbrief van de abdij van Egmond

Beluister hier een prachtig interview met broeder Frans over Ida Gerhardt

Durf jij het aan?

Ik heb me nooit aan de dichtvorm van huitain gewaagd. Vooral de combinatie van strakke omvang plús het rijmschema zit mij in de weg 😉

Maar misschien kan er een ‘vereenvoudigde’ vorm van worden gemaakt, door alleen de regels en lettergrepen te tellen: acht regels van elk acht lettergrepen. Dat is voor mij al een enorme uitdaging!

Doe je mee?

Laten we het samen eens proberen om een gedicht schrijven over een nieuw begin, het nieuwe leven. Dit kan je persoonlijk als Paasgedicht beschouwen, maar dat hoeft helemaal niet. Het nieuwe leven in het voorjaar is een prachtig thema om in deze compacte vorm over te dichten: acht regels van elk acht lettergrepen. Heeft jouw gedicht ook een titel?

Je kunt jouw gedicht hieronder met ons delen!

En afgezien van jouw eindresultaat, ben ik ook heel benieuwd hoe je deze dichtvorm hebt ervaren. Laat je het ons weten?